I Qarabağ müharibəsinin nəticələrinin analitik təhlili

1988-1994-cü illərdə baş verən I Qarabağ müharibəsi təkcə Azərbaycan və Ermənistan arasındakı ərazi münaqişəsi deyildi. Bu müharibə, həm də Cənubi Qafqaz regionunun gələcəyini formalaşdıran mühüm geosiyasi hadisə idi. Münaqişənin nəticələri müxtəlif sahələrdə dərindən hiss olundu:

1. Ərazi İtkiləri və Qaçqın Problemi

Müharibə Azərbaycanın ciddi ərazi itkiləri ilə nəticələndi. Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağ və ətrafındakı yeddi rayonu işğal etdi. Nəticədə, bir milyondan çox insan öz yurd-yuvasını tərk edərək qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşdü. Bu, Azərbaycanın sosial və iqtisadi strukturlarında geniş miqyaslı problemlərə səbəb oldu. Qaçqınların yerləşdirilməsi və həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması dövlət üçün uzunmüddətli bir çətinlik idi və ölkənin resurslarını ciddi şəkildə sıxışdırdı.

2. Siyasi və Diplomatik Təsirlər

1994-cü il atəşkəs sazişi münaqişəni dayandırsa da, problemin əsas mahiyyəti – Dağlıq Qarabağın statusu məsələsi – həll olunmamış qaldı. Bu vəziyyət Azərbaycanın xarici siyasətində prioritet məsələyə çevrildi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi beynəlxalq müstəvidə müzakirə mövzusu oldu. Münaqişə ölkənin xarici siyasət strategiyasını gücləndirərək, beynəlxalq dəstəyi təmin etmək məqsədilə aktiv diplomatik fəaliyyətə səbəb oldu.

3. İnsan Tələfatı və Psixoloji Nəticələr

Müharibə hər iki tərəfdə minlərlə insan itkisinə səbəb oldu. Bu tələfat təkcə fiziki deyil, həm də psixoloji səviyyədə dərin izlər buraxdı. Şəhidlər, yaralılar və dağılan ailələr cəmiyyətin yaddaşında uzun müddət silinməyəcək izlər qoydu. Müharibənin yaratdığı travmalar yalnız fərdi səviyyədə deyil, kollektiv psixologiyada da özünü göstərdi.

4. İqtisadi Zərbələr

I Qarabağ müharibəsi Azərbaycanın iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurdu. Ərazilərin itirilməsi, qaçqın axını, infrastrukturun məhv olması və təhlükəsizlik tədbirlərinə artan xərclər iqtisadi inkişafı ləngitdi. Bununla belə, müharibədən sonra Azərbaycan iqtisadiyyatını bərpa etməyi bacardı, xüsusilə enerji sektorundakı sərmayələrlə beynəlxalq bazarlarda mövqeyini gücləndirdi.

5. Hərbi və Strateji Dəyişikliklər

Azərbaycan ordusu müharibədən ciddi dərslər aldı. Hərbi sahədə baş verən dəyişikliklər və alınan təcrübə ölkənin gələcəkdə öz hərbi qüdrətini artırmasına şərait yaratdı. Lakin münaqişənin həll olunmaması müharibədən sonra da regionda qeyri-sabitliyi davam etdirdi və 2020-ci ildə II Qarabağ müharibəsinə zəmin hazırladı.

6. Millətçilik və Cəmiyyətə Təsir

Müharibə, həmçinin, Azərbaycanın milli kimliyini və xalqın vətənpərvərlik ruhunu gücləndirdi. Xalqın birlik və mübarizə əzmi daha da möhkəmləndi. Lakin münaqişənin yaratdığı itkilər, xüsusən insan tələfatı və qaçqınların vəziyyəti, millətçiliyin müsbət təsirlərini müəyyən dərəcədə kölgədə qoydu.

I Qarabağ müharibəsi təkcə hərbi münaqişə deyil, həm də Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və sosial tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Müharibə bir tərəfdən Azərbaycanın milli iradəsini və mübarizə əzmini gücləndirsə də, digər tərəfdən, uzunmüddətli problemlər yaratdı. Regionda davamlı sülhün əldə olunması və bu müharibənin fəsadlarının tamamilə aradan qaldırılması üçün Azərbaycan cəmiyyətinin, dövlətinin və beynəlxalq ictimaiyyətin birgə səyləri tələb olunur.

Səlimov Həsən
Azərbaycan Universiteti