İraqda Türkmanlar və Ədəbiyyatları: Dr. Şəmsəddin Kuzəçi yazır

İraqdakı diktator rejimi dövründə İraq Türkmanlarıyla bağlı, xüsusilə Türkman ədəbiyyatıyla bağlı nə İraqda, nə Türkiyədə, nə də başqa bir ölkədə geniş həcmdə tədqiaqatların aparıldığını söyləmək mümkün deyildi. Ancaq Türkiyədə məhdud qaynaqlardan istifadə edərək bəzi tədqiatların aparıldığını müəyyən etmişik. Bu çalışmaların 1991-ci ildən sonra aparıldığı şübhəsizdir. Çünki, Səddam rejimi dövründə o ərazidən hərhansı bir məlumatı, materialı, sənədi sızdırmağın cəzası edama qədər gedirdi. 1991-ci ildə BMT tərəfindən Şimali İraqda yaradılan “Təhlükəsiz Zona” və o ərazidə qüvvədə olan qanunlar İraqın müxaliflərini bir qədər rahatlatmışdı.

Müxalif qrupların öz dillərində təhsil almağa başlamağı, rabitə vasitələrindən istifadə etmələri və qonşu ölkələrə sərbəst gediş-gəlişlərindən sonra başda Türkiyə, Suriya və İran olmaqla Avropa və dünyaya İraqın 50 illik sirr pərdələrinin açıldığını görürük.

Səddam rejimi dövründə İraqda azad mətbuatın olmadığı, siyasi düşünülə bilən heç bir elmi tədqiqəta icazə verilmədiyi məlumdur.
Ancaq başda Türkiyə olmaqla türk mədəniyyətinin mərkəzi olan və ümid bəslədiyimiz ölkələrdə də bu cür tədqiqatların çatışmazlığı da düşündürücüdür.

İraq Türkmanlarıyla bağlı qəzet, jurnal, kitab və digər materialların əldə olunmağının qarşısında duran maneələr, çəlumat almağın çətinliyi bir qədər bağışlana bilər. Lakin Azərbaycanı bu dediklərimizdən kənarda tutururq. Çünki, SSRİ dövründə İraq ilə Azərbaycan arasında mədəni əlaqələrin müsbət bir şəkildə əsası qoyulmuşdur. Rəsul Rza, Vasim Məmmədəliyev, Qəzənfər Paşayev kimi şəxsiyyətlərin İraqa etdikləri səfərlər iki ölkə arasında mədəni və ticari əlaqələrin inkişaf etməyinə müsbət təsir göstərmişdir.

1960-cı illərdə azərbaycanlı tədqiqatçı Prof. Dr. Qəzənfər Paşayev bir şirkətdə tərcüməçi olaraq işləyir və 1962-1966, 1972-1975-ci illər arasında İraqı, Türkman ərazilərini qarış-qarış gəzir. Həmin illərdə ölklənin mədəniyyətini, Türkman dilini, ədəbiyyatını və folklorunu dərindən öyrənir. Nəticədə “6 İl Dəclə-Fərat Sahillərində” adlı ilk əsərini yazır. Kitab 1985-ci ildə 30 min tirajla nəşr olunur. 1987-ci ildə isə 120 min tirajla ikinci dəfə nəşr olunur və Azərbaycan xalqını dərin yuxudan oyandırıb, Azərbaycanda İraqla bağlı tədqiqatların sürətlənməsinə səbəb olur.

1960-1971 illəri arasında Dr. Sinan Səid Baki Dövlət Universitetində mətbuat sahəsində doktorantura təhsili alarkən bir çox mövzuda Azərbaycan ziyalılarını məlumatlandırmışdır. Azərbaycanın tanınmış ifaçısı Nərminə Məmmədova ilə “Evlərinin Ögü Yonca” və “Qızıl Üzük Yaşıl Qaş” türkülərindəki duetləri yaddaşlara həkk olunmuşdur.

Kərkük türkülərini bütün Azərbaycan xalqına tanıtmışdır. Bundan əlavə, 1970-ci illərdə Bağdadda türk dilində yayımlanan “Yurd” qəzetinin Azərbaycan ədəbiyyatı və dili ilə bağlı məlumatlar dərc etdirməyi də böyük marağa səbəb olmuşdur.

Əbdüllətif Bəndəroğlu və Qəzənfər Paşayevin tədqiqatları, bizim bugün etdiyimiz işlərin təməlini qoymuşdur və bu işlər onların əkdikləri toxumların nəticəsidir. Bir başqa dəyərli jurnalist dostumuz, aramızdan vaxtsız ayrılan rəhmətlik Zakir Sədatlı “İraq Olsun” kitabında İraq və Türkmanlardan bəhs etmişdir. Bu gün onlarla azərbaycanlı jurnalist, tədqiqatçı, şair və yazıçı dostlarımız bu misiyanı bizlə birlikdə yerinə yetirir.

İraqda Türkman Varlığı
Dil və ədəbiyyatda olduğu kimi, İraq Türklərinin tarixi ilə bağlı tədqiqatlar da azdır. 2003-cü ildən əvvəl bu sahədə Prof. Dr. Faruq Sümer, Zəki Vəlidi Toqan, İraq Türkman yazıçısı Şakir Sabir Zabit, Ərşəd Hörmüzlü, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Nəfi Dəmirçi, Fazil Dəmirçi, Ənvər Yaqubinin tədqiqatları qarşımıza çıxır. Bunlardan başqa, bir neçə məqaləsi olan qələmlər də var. İraqda diktator rejimindən sonra demokratiya dövründə rabitənin, internetin inkişaf etməsi ilə birlikdə saydığımız bu adların yüzlərlə, minlərlə artdığını qürurla deyə bilərik.

“Türkman” məfhumu ilə bağlı müxtəlif fikirlər üstündə durmağı lazım bilmirik. İslamiyyətdən sonra Türk Oğuz boyları,əsasən Türkman adlandırılıb. Türkman, dilimizdə igid, cəsarətli mənasında işlədilmişdir.

Türkmanca (daha doğru desək Türkman şivəsi) Qərbi Oğuz dilinin bir davamı kimi hazırda ən çox Azərbaycan, Türkmənistan, İraq, Suriya və Şərqi Anadolunun bəzi yerlərində danışılan şivədir. İraq Türklərinin yazılı dili Ziya Göyalpın təbiriylə “İstanbul Türkcəsidir”.

Türkmanlar zaman keçdikcə Mavərənnəhr xəttindən qərbdə Anadoluda və İraq torpaqlarında məskunlaşmağa davam edərək orada yeni bir mədəniyyətin, hətta dövlətin yaranmağına başçılıq ediblər.

Türkmanların İraqda məskunlaşmağı illər öncsinə gedib çıxır. Türkmanlar Səlcuqluların Anadoluya girişi və bugünə qədər davam edən əzəmətli dövlət yaratmaqlarından illər əvvəl, Əməvilər dövründə, hazırda İraq adlanan əraziyə böyük dəstələr halında köçüblər (Miladi 674 – Hicri 54-cü illər).

Türkmanların Türküstan torpaqlarından Azərbaycana, oradan da cənuba, cənub qərbə köçləri əsrlər boyu davam etmişdir. Küfe Valisi Həccac ibn Yusif türkmanlardan ibarət ordu yaratmış və onların Bəsrə və Kut ətraında məskunlaşmaqlarına icazə vermişdir.

Abbasi Xəlifəsi I Mötəsim dövründə ordunun türklərdən ibarət olduğunu, bu gün İraqın cənubunda “Şiə Ərəblər” adlanan insanların bir qisminin Şah İsmayılın Marağadan gətirib məskunlaşdırdığı azərbaycanlı türklər olduğunu qeyd etməliyik.

Bəzi elm adamları Türk/Türkmanların mənşəyi haqqında müxtəlif iddialar irəli atırlar. 1071 Malazgird müharibəsindən əvvəl Səlcuqların əsgərləri, əsasən İraqın şimalına göndərdikləri bilinən bir nüansdır.

Osmanlılar türkləri Anadoludan buraya köçürmüş, başda Bağdad, Kərkük Ərbil olmaqla bütün İraqı türk yurdu kimi görmüşdür. 7-8 min il əvvələ gedib çıxan Şumerlərin tarixi və onların Türk olduqları fikri müxtəlif tədqiqatlarla gün üzünə çıxarılmışdır. Şumerlərlə bağlı iddiaları bir kənara qoysaq, Türkmanların icri 54-cü ildən bəri bu torpaqları vətən kimi görmüşlər. 1055-ci ildə Böyük Səlcuqlu xaqanı Toğrul Bəyin adına xütbə oxunmağıyla başlayan Türkman hakimiyyəti min ilə yaxın davam etmişdir.

Tarix boyunca Türk/Türkman boyları İraq torpaqlarında Cəlairilər(Səlcuqluların bir qolu kimi Ərbildə), Ətabəylər (Mosul və ətrafında), Qıpcaqoğulları (Kərkükdə), Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu adında övlət və bəyliklər qurublar.

Osmanlının varlığına son qoyan ingilis işğalından sonra qurulan dövlət İraqda Türkman varlığını tanımadı. 1918-ci ildən bugünə qədər keçən 100 ildə hakimiyyətlər və rejimlər dəyişib amma Türkman varlığı müxtəlif zamanlarda kağız üstündə haqlar verilsə də görməzlikdən gəlinib. Nüfusu 3 milyondan çox olan Türkmanların siyasi, sosial və mədəni haqlarından bu gün də söhbət açılmır. Müxtəlif dövrlərdə edilən qətliamları saymasaq belə, hazırkı reallıqda İraqdakı Türkman nüfusu 5 milyondan çoxdur.

Hazırkı dövrdə İraqda şimaldan Təlafər, Mosul, Ərbil, Altunkörpü, Kərkük, Dakuq, 70-ə yaxın Bayat kəndi, Tuzxurmatu, Kifri, Hanakin, Qaratəpə, Bağdad, Əziziyə və Kərbəladan Nəcəfə qədər olan ərazilərdə yaşayan türkmanların çoxu yaxşı təhsil alıb. Onların 3-də1-i ali təhsillidir. Türkman əhalisinin böyük bir hissəsi şəhər və qəsəbələrdə yaşayır. Türk ədəbiyyatının və mədəniyyətinin bir çox önəmli şəxsiyyəti bu torpaqlarda doğulmuşdur. Bugün Türkmanların yaşadığı əraziyə “Türkmaneli” adı verilib.

Türkman Ədəbiyyatı Tarixi
İmadəddin Nəsimi Əl-Bağdadini yaşadığı dövrə qədər heç bir İraq Türkman şair və yazıçısı haqqında məlumat yoxdur. Nəsiminin əsərlərinə diqqət yetirsək, yaradıcılığı və istifadə etdiyi ifadələrə görə ondan əvvəl onlarla şairin olduğunu deyə bilərik. Lakin onlar kimdir və yaradıcılıqları necədir? Bu məsələ elm aləmi üçün hələ də qaranlıqdır.

İraq Türkman ədəbiyyatının ilk yazılı nümunələri sayılan Nəsiminin şeirləri, Dədə Qorqud Boyları və Füzulinin şeirlərinin bir çoxu türkman dilindədir.
Nəsimi şeirlərini yazdığı illərdəki, Orta Asiya və Azərbaycandan İraqa köçən Oğuz soylu Türkmanların danışdığı vəTürk dillərinin Oğuz qrupunun Oğuz-Səlcuq yarımqrupuna aid olan dil tələffüz, morfologiya, sintaksis və şivə baxımından Azərbaycan dili ilə eynilik təşkil edir.

Nəsiminin ölümündən 117 il sonra 1530-cü illərdə Osmanlı dövründə İraq Türkman dili və ədəbiyyatının iki istiqamət aldığını görürük. Xalq dili Azərbaycan türkcəsinin, yazılı dil isə Osmanlı türkcəsinin təsiri altında alır.

Tədqiqatçıların dediklərinə görə, 1498-1556-cı illərdə Səfəvi və Osmanlı dövründə yaşayıb-yaradan böyük şairimiz Məhəmməd Füzuli dövrün ən böyük şairləri və əsərləri ilə tanış idi və klassik şeirin bütün sirlərinə, nəsrin incəliklərinə bələd idi.

1563-cü ildə “Gülşən-i şüəra” təzkirəsiylə şöhrət tapan, Füzuli dövrünün böyük şəxsiyyəti sayılan və Füzulinin oğlu Fəzlinin yaxın dostlarından biri olan lirik şair Əhdinin yazdıqları, ədəbiyyat tariximiz üçün önəmli materialdır. Əhdinin Ətası Şəmsi və qohumu Rəndi də şeirlərini türk dilində yazmışdır. Fəzli isə Ətası Füzuli kimi şeirlərini 3 dildə yazıb və aşiqanə şeirləriylə şöhrət qazanıb. O, dilimizdə müstəzad yazan ilk şairlərdəndir. Əhdinin təzkirəsində Bağdad və ətrafında yaşayan Türkman şairlərdən Xəzani və Zəmiridən bəhs edilir. “Əsiri” təxəllüsü ilə şeir yazan Xəzani dövrünün ən görkəmli şairi olmuşdur. Zəmiri isə “Leyli və Məcnun” mövzusunda dastan yazmışdır. Bağdad və ətrafında yaşayıb-yaradan və Füzulinin davamçısı olan İraqlı Türkman şairlər Elmi, Zaidi, Cövhəri, Həqiqi və Hadimi o dövrün ən önəmli şairlərindəndir.

XVI əsrdə, 1548-1605-ci illərdə Bağdadda yaşayan və Şam şəhərində vəfat edən, tərkibəndləri ilə tanınan Ruhi Bağdadi divan şeirinin ustadlarından sayılır. XVI əsrin sonlarında Bağdadda yaşamış Türkman şair və xəttat Qövsi şeirlərində Füzulidən təsirlənmişdir.
XVIII əsrdə Kərkükdə doğulub böyüyən Nevrəs Əl-Qədim və XIX əsrdə yaşamış Safi Abdulla dövrlərinin ən görkəmli şairləri sayılır.

Müasir İraq Türk Ədəbiyyatı
İngilis işğalı ilə başlayan şiddətli təzyiq və qətliamlar İran-İraq və Körfəz müharibələrindən sonra daha da artmağa başladı. Bu vəziyyət vətən torpağı xaricində bir “sürgün ədəbiyyatı”nın yaranmağına gətirib çıxardı. Bənzər və müxtəlif səbəblərdən başda Türkiyə olmaqla başqa ölkələrdə türkman övladlarının yaratdıqları ədəbiyyat, vətəndəki ədəbiyyat qədər dəyərlidir. Türkmaneli xaricində formalaşan Türkman ədəbiyyatı sadəcə ədəbiyyəta görə deil, siyasi, tarixi və sosial həyat baxımından da tədqiq edilməyə dəyər xüsusiyyətlər daşıyır.

İraq Türkman ədəbiyyatı deyərkən sadəcə Kərkük şairləri başa düşülüb, digər şəhərlərdə yaşayıb-yaradanlar çox tanınmayıb. Buna səbəb siyasi vəziyyət və rabitənin olmamağıdır.

Körfəz Müharibəsindən sonra başda Ərbil olmaqla Şimali İraqda açılan türk məktəbləri və mətbuat sayəsində bu ərazidə yaşayan gənc nəslin yeni bir mühitə daxil olduğunu görürük. Bu reallığı nəzərə alaraq son yüz ilin bütün şair, yazıçı və sənətçilərindən yeni bir səs yaratmağa çalışdıq. Əlbəttə, bütün səylərimizin qarşlığında bu çalışma bir başlanğıc, kiçik bir toxunuşdur.

Miladi 674 – Hicri 54-cü ildə Orta Asiya və Azərbaycandan İraqa köç etmiş Türkmanlar dilləri ilə birlikdə ədəbiyyat və mədəniyyətlərini də özləri ilə gətiriblər. Şübhəsiz ki, Türkmanların dilləri vəədəbiyyatlarının kökləri Oğuz boylarına qədər gedib çıxır.

İraq Türkman ədəbiyyatı bütün Türk ədəbiyyatlarının içində önəmli bir yerə sahibdir. Təbii ki, özünəməxsus xüsusiyyətləri də vardır. Türkmanlar İraq ərazisində məskunlaşdıqdan sonra zamanla yeni nüanslarla qaynayıb-qarışmışdır. Dolayısilə yeni xüsusiyyətlərlə zəngin bir ədəbiyyatın yaranmağı təbii idi. Təəssüf ki, Türkmanların İraqdakı ilk zamanlarına aid yazılı əsərlər tapılmayıb. Nəsimi ilə yazılı ədəbiyyat başlayıb, Füzuli və Ruhi Bağdadi kimi şəxsiyyətlərlə davam etmişdir. Onlardan əvvəlki şair və yazıçılara aid şeir, nəsr və divanlar əlimizdə yoxur.

İraqda XX əsrdə Muhyəddin Kabil, Mehri, Əsəd Naib, Xıdır Lütfi, Hicri Dədə, Rəşid Akif Hörmüzlü, Mehmed Sadiq, Cəlal Rzaəfəndi, Fələkoğlu, Həsən Görem, Osman Məzlum, Nazim Rafiq Koçaq, Əli Marufoğlu, Mehmed İzzət Xəttat, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Salah Nevrəs və Nəsrin Ərbil kimi bir çox şairvə yazıçı ədəbiyyat sahəsində öz qələmlərini isbat ediblər.

Son yüz ildə (1918-2018) İraq Türkmanları ölkə daxili və xaricində yüzlərlə qəzet və jurnal yayımlamışdır. “Qardaşlıq”, “Birlik səsi” və “Türkman Yazarı” jurnalları başda olmaqla, “Türkmaneli”, “Fanar”, “Pınar”, “Mizan”, “Muharib”, Göybörü”, “Füzuli”, “Baştabiya”, “Yeni nəsil”, “Birlik yolu”, “Doğru Düşüncə”, “Çiçək”, “Sənət Dünyası”, “Biz Qadınlar”, “Altunkörpü”, “Türkman Boxçası”, “Gurgurbaba” jurnalları və “Yurd”, “Kərkük”, “Gavurbağı”, “Afaq”, “Bəşir”, “Həvadis”, “Türkmaneli”, “Türkman”, “Bağımsız”, “Doğuş”, “Ağsu”, “İnci”, “Şəfəq” kimi qəzetlər Türkman mədəniyyət və ədəbiyyatının inkişafında əvəzsiz rol oynayıb.

Türkman televiziyaları isə ilk dəfə 1994-cü ildə Ərbildə TERT adı altında fəaliyyət göstərməyə başlayıb. 2003-cü ildə həmin adda Kərkükdə də yerli tv kanalı açılıb. 2004-cü ildə peyk vasitəsilə Türkmaneli TV yayımlanmağa başlayıb. İraq Rabitə Şəbəkəsinə aid Əl-Türkmaniyyə TV isə 2013-cü ildə Kərkükdə İraq Türkman rəsmi televiziya kanalı olaraq fəaliyətə başlayıb. Onlarla radio və internet saytı da İraq Türkman ədəbiyyatçılarının əsərlərinə yer verir.

Səddam rejimindən sonra İraqda açılan 350-ə yaxın Türkman məktəbi, 50-yə yaxın türkman dilində yayımlanan qəzet və jurnal, radio və televiziya kanalları, internetdən geniş istifadə; İraq Türkman ədəbiyyatçılarının başda Türkiyə və Azərbaycan olmaqla Türk dünyası ədəbiyyatçıları ilə möhkəm əlaqə qurmaqları, beynəlxalq şeir və ədəbiyyat tədbirlərində iştirak etməkləri yeni bir ədəbi cərəyanın əsasını qoydu. Biz də bu yoldan gedərək əlinizdəki kitabı daha da zənginləşdirməyə çalışmışıq.

Doğub-böyüdüyüm Kərkük və Türkmanelində yaşanan müxtəlifşaxəli hadisələr əvvəlcə şairlərə əhəmiyyət verməyimə səbəb olmuşdur. Müasir İraq Türkman Ədəbiyyatına aid bir çox dəyərli şair, yazıçı və digər sənətçilərin əsərlərini yenidən toplayaraq gələcəkdəki illərdə sizlərə təqdim edəcəyimi ümid edirəm. Beləliklə, İraqın şəhər, qəsəbə və kəndlərində yaşayan 5 milyona yaxın soydaşımızın mədəniyyət və ədəbiyyatına aid yeni bir mənbə əlavə etmiş olacağıq.

Mənbələr
Abdüllatif Benderoğlu, İraq türkmən ədəbiyyatına bir baxış, Bağdad 1989, s.7-12
El-Tabari, İbni Cerir, Tarihil Umem velmülük (milletler ve Hükûmetler), Cilt:4, Kahire 1939, s,221
Şəmsəddin Kuzəçi, Kərkük Şairləri. Gülnar Yayınları, Ankara 2023, s,17-23
............................ və Mustafa Ziya, Kerkük Sevdalısı Gazanfer Paşayev, Kerkük, 2017,s,41
..........................., Irak matbuat tarihi, Bakü, 2019, s,139-156
..........................., Kərkük Şairləri, Cilt 1 və 2 Ankara 2006 və 2007, s,11-17
.........................., Sinan Said, Kerkük Kültür Derneği Yayınları, Ankara 2021,s, 25
........................., Türkmeneli Edebiyatı, DGTYB Yayınları, Ankara 2005,s, 19