ƏN QOCAMAN VƏ ƏN PÖHRƏ ÇİNARLARIN YAŞIDI - Rafael Hüseynov yazır

Rəsul Rza heç vaxt düyməsi yuxarıdan basılanlardan olmadı, sözünü tapşırıqla deyil, ürəyindən gəldiyi kimi dedi. O, dövrün siyasi təzyiqlərinə baxmayaraq, sözə, dilə və xalqa sədaqətini qorudu, bu səbəbdən də onun şeirləri bu gün də aktuallığını və təsir gücünü saxlayır.

“Mən ürəyəm, döyünməsəm ölərəm” misrasıyla o, öz varlığını insanlıqla, hiss və düşüncə ilə birləşdirərək şeirlərinə ruh verdi. Rəsul Rza ana dilini və sözün müqəddəsliyini daim qorudu, dilə qarşı hər bir saxtakarlığı, hər cür laqeydliyi xəyanət kimi qəbul edirdi. Onun üç əlifba dəyişikliyi yaşamış nəsildə olması, sovet ideoloji çərçivələri içində ana dilini qorumaq uğrunda verdiyi mübarizəni daha da qiymətli edir. Rəsul Rza həm poetik, həm də vətəndaşlıq mövqeyilə sözə və dilə qarşı səmimi, cəsarətli və qətiyyətli münasibət göstərdi.

Rəsul Rza “İtiyazan qızlar” şeirində sovet dövrünün dil siyasətinə incə tənqidini yeridərək sətiraltı şəkildə güclü ictimai mesaj verdi. O, “stenoqrafist” sözünü “itiyazan” kimi azərbaycancalaşdıraraq həm dilə yeni söz gətirdi, həm də dilin özünə münasibəti qabartdı. Rusca çıxışların bolluğu, azərbaycanca danışanların olmaması şairin şeirində sadə təsvir kimi deyil, milli kimliyə və dilə münasibətin simvolu kimi təqdim olunurdu. Rəsul Rza elə yazırdı ki, sənzuradan yayınır, amma oxucuya həqiqəti açıq şəkildə çatdırmağı bacarırdı.

Natiqlər qalxdı kürsüyə,
Natiqlər düşdü kürsüdən.
Kimi yeni maşınlardan danışdı,
kimi məhsuldan,
kimi balıq kürüsündən.
Qızlardan ikisi yazdı
Alnında damcı-damcı tər.
Biri oturdu bekar,
qarşısında yonulmamış qələm,
yazılmamış vərəqlər

1950–60-cı illərdə milli kimliyini qorumağa çalışan Azərbaycan gənclərinin gizli təşkilatları Rəsul Rza kimi söz ustalarının şeirlərindən güc alır, onların cəsarətli çıxışları bu gənclərə mənəvi dayaq olurdu. O dövrdə ana dilinin sıxışdırılmasına qarşı mübarizə aparan bu gənclərin taleyi ağır olsa da, ruhları sınmadı və bu dirəniş milli dilin yaşamasında mühüm rol oynadı.

Rəsul Rza isə Azərbaycan dilinin söz ehtiyatını genişləndirməyə, yeni ifadə imkanları yaratmağa ömrü boyu çalışdı. O, həm xalq danışığından, həm də ədəbi dilin unudulmuş qatlarından faydalanaraq yeni sözlər, ifadələr formalaşdırdı və onları dövriyyəyə qatdı. Rus dilini sonradan öyrənsə də, ana dilinə olan sevgisi və qayğısı onun bütün yaradıcılığı boyu özünü göstərdi.

1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə Rəsul Rzanın aparıcı kimi çıxış etməsi onun həm rus dilini mükəmməl bilməsinin, həm də siyasi etimad qazandığının göstəricisi idi. Stalinlə dialoqu zamanı şeirin sözlərinin ona məxsus olduğunu bildirməsi isə həm cəsarət, həm də savad nümunəsi idi. Rəsul Rza yalnız yazıçı və şair deyil, dilə və milli kimliyə sahib çıxan ziyalı idi, bu missiyasını filarmoniyada, Yazıçılar İttifaqında, kinoya rəhbərlik etdiyi dövrdə də qoruyub saxladı. Farscaya bələdliyi sayəsində Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərini orijinala yaxın və bədii dəyəri yüksək bir tərcümə ilə Azərbaycan ədəbiyyatına qazandırdı.

Rəsul Rza üçün dilləri bilməkdən daha önəmlisi, insan ruhunun dilini bilmək idi. O, insanın iç dünyasını, duyğularını, ağrılarını və sevincini sözlərə çevirməkdə ustaydı. Onun şeirləri hansı dildə oxunursa-oxunsun, oxucunun qəlbinə yol tapa bilir. Bu, təkcə dil bilgisi deyil, insanı duymaq, onu anlamaq istedadı idi. Rəsul Rzanın əsl üstünlüyü də məhz bu dilsiz, amma duyulası dildə danışmaq bacarığı idi.
Hər kim nə deyir-desin!

Şeir dili aydındır.
İstəyirsən sevincdən,
istəyirsən qəmdən yaz.
Elə aydındır bu dil,
nadan yüz yol oxusun -
yenə bir şey anlamaz Mənə bir sərgi salonu verin,
Orda bir insan şəkli asacağam -

adi bir insan.
Nə elə kiçik ki, məhəl qoymayasan,
nə elə böyük ki, baxanda qorxasan.
Orda bir insan şəkil asacam,
görünsün dünyanın hər yerindən;
zamanın keçmişindən,
dövranın indisindən,

əsrin gələcəyindən. Kimdir o sərgi salonunda - insanlıq sərgisində şəkli düzüldənlər? Onları əslində hamı tanıyır. Çünki onların hər biri insanlığın keçib gəldiyi əzablı, səadətli, fərəhli, dərdli, arzusu tükənməyən, ümidləri əskilməyən uzundan-uzun yolçularıdır və onların hər biri elə həm də sənsən, mənəm, bizik. O portretlər cərgəsinin də rəssamı Vaxtın Sahibi, Vaxtın özüdür:

Bir insan şəkli asacam -
qapalı dodaqlarında söz yanığı,
ətrafında bayram təntənələri.
Baxışında sınaq günləri,
dözüm sənələri.
Şəklin müəllifi - Zaman.

Adı - insanlığın ömür yolu. Rəsul Rza və Qara Qarayevin dostluğu sənət və düşüncə birliyinə əsaslanırdı. Onlar hər ikisi yeniliyə açıq, qəlibləri sındıran yaradıcılar idi. Qarayev Rəsul Rzanın poeziyasını “polifonik” adlandıraraq onun əsərlərindəki melodik çoxqatlılığı və duyğu zənginliyini önə çəkmişdi. Bu dostluq və qarşılıqlı dəyərləndirmə onların yaradıcılığını daha da dərinləşdirən mühüm amil olmuşdu.

Gecə keçmiş, ulduzlar ağ, göy qara,
Söykənmişəm qocaman bir çinara.
Bir yanımdan ömür kimi axar su,
Qaçmış bu gün təbiətin yuxusu.

Təbiətin yuxusunun qaçdığı o gecədən, o şeirin yazıldığı dəqiqələrdən sonra Rəsul Rza üçün ömür çayı 45 il 10 ay 12 gün və bir neçə saat, bir neçə dəqiqə axıb keçdi.

Karvan çəkər göydə qara buludlar,
Çovğun gələr, şaxta kəsər, buz donar.
Xan çinarım əyməz məğrur başını,

Kimsə bilməz xan çinarın yaşını. Bu elə Rəsul Rzanın öz ömür filmi oldu. Tufan da qopdu, yağış da yağdı, od qamçılı ildırımlardan da keçdi. Amma əyilmədi, büdrəmədi, sınmadı, şax dayandı. Çünki o şeiri ilə belə durmağı hələ 25 yaşındaykən bir müqəddəs dua kimi özünə təlqin etmişdi:

Gecə qara, durdum düşündüm bir az,
Dedim nədən ulu çinar yıxılmaz?
Birdən çinar dilə gəlib dedi: “Bax!
Bu torpaqda dərindən kök salaraq,
hər tərəfə uzatmışam qolumu, övladlarım bürüyüb sağ-solumu.

Rəsul Rzanın gücü xalqının dərin köklərinə olan sarsılmaz bağlılığında idi. O, bu köklərin sağlam qalması və yeni budaqlar açması üçün ömrünü fəda etdi. Kənardan necə görünsə də, onun sabitliyi və qüruru doğma torpağa və millətə olan sevgisinin təzahürü idi.
Belə məğrur durmağımla haqlıyam.
Mən kökümlə bu torpağa bağlıyam.

Rəsul Rza özünü bu müqəddəs torpağa, dilə və xalqa bağlı bir çinar kimi görürdü. “Çinar ömrü” şeiri onun həm təbiətlə, həm də insan taleyi ilə bağlı dərin düşüncələrinin aynasıdır. Göyçaydakı qədim çinar kimi, onun ömrü də zamanın sınaqlarından keçmiş, lakin kökləriylə möhkəm dayanmışdı. Bu şeir, Rəsul Rzanın həyatı və yaradıcılığının mənəvi simvolu kimi ədəbiyyatımızda əbədi yaşayacaq.

Ömrün ilk günü,
son günü var.
Beş yüz ildən bir əskik
yaşadı çinar.
Fırtınada, qasırğada
əyilmədi.
Acizlik, qorxu nədir -
bilmədi.
Yaşadı çinar kimi;
Budaqları çətir-çətir,
kölgəsi meydan-meydan.
Az da, çox da yaşasaydı,
Belə yaşayacaqdı.

O çinarı Rəsul belə görmüşdü, belə tanımışdı və özü də elə həmin sayaq yaşamışdı. Bu şeiri yazdığı vaxt özünün də ömrün “nigaran günlərində” olduğunu, yəqin ki, əbədi gedişə çox qalmadığını təsəvvür edirdi. Ömründən keçənlər, mütəmadi həyəcanlar, bir çox xəyal qırıqlıqları, sarsıntılar və onların fəsadı kimi ard-arda gələn səhhət böhranları şairi vaxtından tez qocaltmışdı. Əlbəttə, məsləhət Allahınkı idi, amma labüd sonun da çox aralıda olmadığı hər halda duyulurdu. Şair ömründəki ən qocaman əzizinin gedişinə baxa-baxa özünün aqibətini düşünürdü və arzulayırdı:

Çinar getdi.
Ondan -
“Kaş bir il də yaşayaydı!..” -
bir arzu qaldı.
Dibindən qaynayan
bir bulaq su qaldı.
Bir belə çinar ömrü
olsun deyirəm ömrüm.
İllərin sayına görə yox!
Bir ömür ki,
xatirələrdə yanğısı, izi qalsın
neçə-neçə ömürdən çox.
Bir ömür ki, kimsəyə
əziyyəti dəyməmiş olsun.
Bir ömür ki,
heç gileyə enməmiş,
heç kəsə baş əyməmiş olsun.
Bir ömür ki,
həm yoxuşu şərəfli,
həm dözümlü enişi.
Bir insan ömrü -
Kişi ömrü, kişi!
Rəsul Rzanın son böyük arzusu XXI əsrə yetişmək idi, amma ömrü buna çatmadı; buna baxmayaraq, onun əsərləri yeni minillikdə də yaşayacaq. Onun dostu Abbas Zamanov onu “kişi şair” adlandıraraq, həyatının bütün sınaqlarını başı dik keçirən qüvvətli şəxsiyyət kimi dəyərləndirdi. Rəsul Rza dövrünə sığmadı, mühit ona dar gəldi, amma özü yeni dövr yaratdı və Nazim Hikmətin dediyi kimi, özünü də ötüb keçdi. Bu səbəbdən, onun şeirləri və sözü gələcək zamanlarda da solmayacaq, daim yenilikçi ruhuyla yaşamağa davam edəcək.



Ulusum.az